Mùa xuân, vào những dịp lễ hội, ngày tết cổ truyền trai gái bản Tày lại tụ tập tung còn, thi hát giao duyên. Mùa xuân - mùa của tình yêu, những chàng trai, cô gái Tày mượn những lời ca câu hát để gửi gắm, trao đổi tâm tình với nhau.

Hát giao duyên của người Tày

Trong các làn điệu dân ca của người Tày, bên cạnh hát then, hát Quan làng (còn gọi là lượn đám cưới), thì hát cọi (hát đối - giao duyên) được thanh niên ưa thích hơn cả. Nếu hát then, hát Quan làng ở trong phạm vi hẹp thì hát cọi luôn được thể hiện ở một không gian rộng lớn không hạn chế. Hát cọi là một loại hình dân ca đặc sắc của dân tộc Tày. Từ xa xưa, điệu cọi đã được truyền miệng từ đời này qua đời khác. Lời câu hát cọi ý nhị, đậm chất trữ tình, chứa đựng tình cảm tha thiết. Ngày xuân, trai gái bản Tày rủ nhau tụ tập tung còn. Quả còn bay đi, điệu cọi vang lên làm xốn xang lòng người. Hát cọi là hát bằng cả tâm hồn.

Hát giao duyên phổ biến vào mùa xuân, từng nhóm trai gái gặp nhau đi chơi xuân, nếu người con trai muốn làm quen với người con gái mới nhìn thấy lần đầu trong một đám hội, hay bỗng dưng gặp nhau trên một đoạn đường thì không cần phải có người giới thiệu cứ tới gần rồi cất lên giọng hát vu vơ:

“Em gái mặc áo màu hồng

Hỏi xem em đã có chồng hay chưa”.

Cô gái mặc áo hồng biết rằng chàng hỏi mình bởi trong đám con gái chỉ có mình mặc áo ấy. Người con gái nếu muốn làm quen thì lựa một câu cho hợp, nhưng cố gắng sao cho ăn vần với từ cuối của câu chàng trai hỏi:

“Em nay mười tám cặp kê

Họ chê em xấu nên chưa có chồng”.

Thế là đám bạn của cả hai bên hát phụ hoạ vun vào cho hai người làm quen. Nếu cô gái đã có bạn trai hoặc đã có chồng thì không thể ngồi lặng thinh mà cũng phải hát câu “đuổi” khéo:

“Lúc đi cha mẹ dặn rồi

Phận con con giữ đừng ngồi gần ai”.

Hát giao duyên là hát đường trường, trên nương đồi hoặc chợ phiên. Tiếng hát âm u, tâm sự, điệu trong sáng vút cao, điệu thì thầm như nói, chỗ lên giọng đối đáp… Sau cuộc hát về đêm, tiếng hát lắng dần im lặng. Hát giao duyên, tiếng hát hưng phấn trai gái yêu nhau, tự do lựa chọn, giải phóng con người. Nội dung hát giao duyên thường phong phú tình cảm, lời ca giàu hình ảnh văn chương. Tiếng hát bày tỏ tâm sự, tình yêu nam nữ, nội dung của hát giao duyên thể hiện trong các loại Lượn cọi, Lượn sli, Lượn Nàng ới…

Nhiều đôi đã nên vợ nên chồng qua lời ca tiếng hát

Hát giao duyên có nội dung bày tỏ tình yêu, tâm sự nam nữ. Lối hát tự nhiên, đầy bản sắc thiên nhiên con người. Nội dung nhiều điệu lượn có hình ảnh mộc mạc, dung dị, tình cảm. Bằng giai điệu cọi ngày xuân, trai gái quen biết nhau, tỏ tình cùng nhau và nhiều đôi đã nên vợ, nên chồng sống hạnh phúc. Ngày xuân, nghe hát giao duyên càng thấy trân trọng hơn những vốn quý văn hóa truyền thống mà ông cha ta đã dày công gìn giữ.

Hát giao duyên tỏ tình là lời bày tỏ tình cảm của nam, nữ Tày trên không gian xã hội khi thiên nhiên và con người hoà hợp, mùa xuân hoa thơm trái ngọt, sương sớm long lanh hoà cùng điệu sli lượn say đắm. Hình thức hát tỏ tình là nam hát trước, hoặc nữ hát trước mang tính đối ca, bên này hỏi bên kia đáp. Một số vùng dân tộc có kiểu hát tập thể nữ hát trước, tập thể nam trả lời, hoặc một nam, một nữ đối đáp. Hát giao duyên thể hiện tình yêu người dân tộc tự nhiên như thiên nhiên hoang dã, tình cảm nhiều mà nói chẳng bao nhiêu, mang đậm âm vị hương sắc của núi rừng.

Bằng giai điệu cọi ngày xuân, trai gái quen biết nhau, tỏ tình cùng nhau và nhiều đôi đã nên vợ, nên chồng sống hạnh phúc. Ngày xuân, nghe hát giao duyên càng thấy trân trọng hơn những vốn quý văn hóa truyền thống mà ông cha ta đã dày công gìn giữ.

Uyên Nhi